خوف از خدا یعنی چی؟ یعنی از عذاب بترسیم؟

در قرآن درباره چهارمین ویژگى بندگان خاص و ممتاز خداوندچنین مى‏خوانیم: «والذین یقولون ربنا اصرف عذاب جهنم ان عذابهاکان غراما انها سائت مستقرا و مقاما» بندگان ممتاز خداوندرحمان کسانى هستند که مى‏گویند پروردگارا عذاب دوزخ را از مابرطرف گردان که عذابش سخت و پردوام است قطعا دوزخ جایگاه ومحلى بد براى اقامت است.
خداوند در این آیه به چهارمین ویژگى بندگان ممتاز الهى اشاره‏کرده است که عبارت از «خصلت‏خوف و خشیت از خدا» است، به‏عبارت روشن‏تر آنها از کیفر نافرمانى خدا به شدت مى‏ترسند واعتقاد راسخ دارند که نافرمانى خدا به معنى اطاعت از فرمان‏شیطان است و چنین کارى موجب عذاب الهى، و دخول در دوزخ خواهدشد. آنها آن چنان خائف و هراسناک از پیامدهاى گناه و عذاب دوزخ‏هستند که این حالت درونى خود را ابراز نموده و با کمال خضوع‏دست‏به دعا برمى‏دارند و از درگاه خدا مى‏خواهند که مشمول عذاب‏سخت دوزخ که براى مجرمان آماده شده نشوند. آنها طبعا ازعواملى که موجب عذاب است پرهیز نموده، و با اجراى فرمان الهى وانجام دستورهاى خدا، رحمت‏سرشار الهى را به سوى خود جلب و جذب‏مى‏کنند، و این حالت‏براى آنها دائمى است و لحظه‏اى از خوف خدافاصله نمى‏گیرند. آنها وعید الهى را به شوخى نمى‏گیرند مثل بعضى‏که مست و مخمور غرور و غفلت هستند و به اصطلاح دل به دریانمى‏زنند.
و نمى‏گویند: بادا باد، رحمت‏خدا وسیع است.
به این افراد که این گونه تصور مى‏کنند باید گفت:
اى که تو را گشته جهل مشت و گریبان

 چشم بپوشیده‏اى ز دین و ز ایمان

 هیچ نیندیشى از عذاب قیامت

 هیچ نپرهیزى از شراره نیران

 رفته به گوشت که کردگار کریم است

 صاحب عفو است و لطف و رحمت و احسان

 لیک ندانى که مى‏کشد سوى دوزخ

معصیت کردگار و طاعت‏شیطان
خوف به معنى ترس و وحشت درونى است، از این رو اهرمى درونى‏براى ترک گناه و هر گونه جرم محسوب مى‏شود، مثلا خوف و ترس ازقانون، دادگاه، جریمه، زندان و تعزیرات حکومتى باعث مى‏شود که‏انسان مرتکب جرم نشود، تا مبادا گرفتار این کیفرها گردد.
بنابراین خوف از خدا به معنى ترس از ذات پاک او نیست. بلکه به معنى خوف از قانون و عدالت او است. این خوف نیز ازمقایسه اعمال خود با عدل الهى حاصل مى‏شود، بنابراین خوف یک‏ناراحتى درونى از مجازاتى است که بازتاب گناه و ترک اطاعت‏خدا توسط انسان مى‏باشد.
نکته مهمی که باید حتما بدانیم :
انسان مؤمن باید بین‏خوف و رجا باشد، هم امیدوار به رحمت الهى باشد و هم از مقام‏الهى بترسد. راه اعتدال همین است و اگر یک طرف را برگزیند ودیگرى را رها کند خطر آفرین است، زیرا اگر تنها امیدوار باشد،مغرور شده و به امید وسعت رحمت الهى، مرتکب هر گناهى مى‏شود. واگر تنها خائف باشد، کار او به یاس و ناامیدى منتهى مى‏شود. وچنین حالتى، انسان را افسرده و وامانده مى‏کند و از نشاط، رشد وحرکت محروم مى‏سازد.
بر همین اساس، مطابق روایات بسیار، پیامبر(ص)وامامان(ع)فرموده‏اند که انسان با ایمان بین خوف و رجا زندگى‏مى‏کند و هر دو خصلت را به طور مساوى و معادل دارا مى‏باشد. برهمین اساس امام صادق(ع)فرمود: پدرم(امام محمدباقر) مى‏فرمود:
«انه لیس من عبد مؤمن الا و فى قلبه نوران; نور خیفه و نوررجاء، لو وزن هذا لم یزد على هذا، ولو وزن هذا لم‏یزد على هذا»هیچ بنده مومنى نیست مگر اینکه دلش داراى دو نور است: نور ترس‏و نور امید. اگر هر یک از این دو در مقایسه با دیگرى سنجیده‏شوند هیچ کدام بر دیگرى برترى نمى‏یابند.
مرحوم شیخ صدوق(ره)در کتاب خصال، خوف را از نظر قرآن پنج‏گونه دانسته و براى هر یک از آن، به ذکر آیه‏اى پرداخته است; آن‏پنج نوع عبارتند از:
1 خوف
2 خشیت
3 وجل
4 رهبت
5 هیبت.
آنگاه مى‏گوید: خوف براى گناهکاران است. خشیت‏براى عالمان است.وجل(هراس دل)براى تسلیم شدگان متواضع است. رهبت‏براى عابدان‏است. و هیبت‏براى عارفان مى‏باشد.
و در توضیح مى‏گوید: خوف به خاطر گناهان است. خشیت همان ترس وهراس به خاطر احساس کوتاهى در انجام وظیفه است. وجل و هراس قلب‏به خاطر ترک خدمت است.
رهبت‏به خاطر احساس تقصیر در عبادت مى‏باشد، و هیبت ترس وهراس از شکوه نامتناهى الهى به خاطر شهود حق هنگام کشف اسراراست...»
ارزش خوف در گفتار پیامبر(ص)و امامان(ع)
نظر به اینکه خصلت‏خوف از عظمت‏خدا، عامل نیرومندى براى‏تهذیب و تکامل است، و اگر عمیق و شدید باشد هرگونه دست‏اندازهاى جاده کمال را از سر راه انسان برمى‏دارد، در گفتارپیامبر(ص)و امامان معصوم(ع)از آن بسیار تمجید شده، و به همین‏اندازه نداشتن خوف نکوهش شده است. در این راستا نظر شما را به‏چند سخن از آنها جلب مى‏کنیم:
1 رسول خدا(ص)فرمود: «اعلى الناس منزله عندالله اخوفهم‏منه‏» ارجمندترین انسانها از نظر مقام در پیشگاه خدا، آنان‏هستند که بیشتر از مقام خدا هراسان هستند.
2 امیر مومنان على(ع)فرمود: هنگامى که قیامت‏برپا مى‏شود،منادى حق چنین ندا مى‏کند: «ایها الناس ان اقربکم الیوم من‏الله اشدکم منه خوفا» اى مردم! امروز مقرب‏ترین شما در پیشگاه‏خداوند، آن کسى است که در دنیا بیشتر از دیگران از عظمت‏خداترسان بود.
3 امام صادق(ع)فرمود: «لایکون العبد مومنا حتى یکون خائفاراجیا» عبد خدا به درجه کمال ایمان نمى‏رسد، مگر اینکه داراى‏دو خصلت‏خوف و امید باشد.
البته روشن است که خوف راستین آن است که موجب اطاعت و ترک‏معصیت‏شود، و نشانه‏هاى آن در عمل آشکار گردد، و گرنه خوف کاذب،پوچ و بى‏اثر خواهد بود.، برهمین اساس، امام صادق(ع)فرمود: «من‏عرف الله خاف الله، و من خاف الله سخت نفسه عن الدنیا» کسى که‏خدا را بشناسد، از عظمت او مى‏ترسد و کسى که از خدا بترسددلبستگى به دنیا نخواهد داشت.
4 یکى از اصحاب امام صادق(ع)مى‏گوید به آن حضرت عرض کردم:
بعضى گناه مى‏کنند و مى‏گویند ما به رحمت‏خدا امیدوار هستیم! وهمواره این گونه مى‏اندیشند تا مرگ آنها فرا مى‏رسد(و با این‏حالت مى‏میرند، آیا از امید خود نتیجه مى‏گیرند؟
امام صادق(ع)فرمود: این گونه افراد، اشخاصى هستند که در میان‏آرزوها مى‏لولند، اینها دروغ مى‏گویند; اینها امیدوار نیستند،هرکس به چیزى امیدوار باشد، آن را طلب مى‏کند و هر که از چیزى‏بترسد، از آن بگریزد(اینها که چنین نیستند در حقیقت از خدا روى‏گردانده و به موجبات عذاب که گناهان است روى آورده‏اند).
5 امام باقر(ع)فرمود: «لاخوف کخوف حاجز، و لا رجاء کرجاءمعین‏» هیچ خوفى، همانند خوفى که بازدارنده از گناه است، ارزش‏ندارد، و هیچ امیدى مانند امید کمک کننده(به توبه و عوامل‏نجات)ارجمند نیست.
6 امیر مومنان على(ع)فرمود: «العجب ممن یخاف العقاب فلم‏یکف، و رجا الثواب فلم یتب‏»مایه تعجب است آن کسى که از عقاب الهى مى‏ترسد، ولى خود را ازگناهان کنترل نمى‏کند، و نیز امید به ثواب و پاداش الهى دارداما توبه نمى‏نماید!
نتیجه :
از مطالب بالا استفاده مى‏کنیم که خصلت‏خوف، از ویژگى‏هاى ممتازبندگان خاص خداوند رحمان و از ارزشهاى سازنده و والاى انسانى‏است‏خوف تنها به زبان و حالت نیست، بلکه خوف کامل آن است که‏آثارش در عمل دیده شود و عامل نیرومند و اهرمى قوى براى دورى‏از گناهان گردد. مراحل عالى خوف آن است که انسان در مناجات وراز ونیاز در دل شب، به تضرع و ناله و گریه پردازد و با نهایت‏خضوع، دل به خدابسته و خود را ذره‏اى بى مقدار در برابر مقام‏عظیم و نامتناهى خداوند بداند. انسان مؤمن هم خائف است و هم‏امیدوار، به طورى که این دو خصلت را به طور مساوى در وجود خودمى‏پروراند و با این دو پر در فضاهاى ملکوتى به پرواز در مى‏آید:
و با این دو نور، دلش را نورانى و روح و جانش را سرشار از پاکى‏و صفا مى‏نماید.
مساله تعادل خوف و رجا به قدرى مهم است که در روایات اسلامى،مساله ناامیدى که ضد رجاء است و همچنین احساس ایمنى از عذاب‏الهى که ضد خوف است، به عنوان دو گناه از گناهان کبیره عنوان‏شده است. چنان که در روایت صحیح نقل شده: «عمروبن عبید» نزدامام صادق(ع)آمد وعرض کرد: مى‏خواهم گناهان کبیره را که در قرآن‏ذکر شده بدانم، امام صادق(ع)نوزده گناه برشمرد و براى هر یک ازآنها آیه‏اى از قرآن به عنوان شاهد ذکر کرد، احساس ایمنى ازعذاب الهى و همچنین ناامیدى را به عنوان دو گناه از این نوزده‏گناه برشمرد و چنین فرمود: «بعد از شرک به خدا (دومین گناه‏کبیره) یاس و نومیدى از رحمت‏خدااست، چنان که خداوند مى‏فرماید:
«انه لایباس من روح الله الا القوم الکافرون‏» کسى جز مردم کافراز رحمت‏خدا نومید نشود.
سپس فرمود بعداز آن(یعنى سومین گناه کبیره)احساس ایمنى ازمکر و عذاب خدا است(یعنى عدم خوف از خداست‏چنان که قرآن مى‏فرماید: «فلا یامن مکرالله الا القوم‏الخاسرون‏» کسى جز مردم زیانکار از مکر و عذاب خدا ایمن‏نمى‏شود.
موفق و موید باشید.